قوانین رنگها در HSE - خط کشی سوله و انبار

در دنیای صنعتی و سازمانی امروز، ارتباطات بصری نقش بسیار مهمی در حفظ ایمنی، سلامت و بهداشت محیط کار ایفا می‌کند. یکی از مؤثرترین ابزارهای این ارتباط، استفاده هدفمند از رنگ‌ها در سیستم HSE است. رنگ‌ها نه‌تنها جنبه زیبایی‌شناسی ندارند، بلکه پیام‌هایی فوری، جهانی و قابل‌فهم به کارکنان منتقل می‌کنند؛ پیام‌هایی که می‌توانند از وقوع حوادث جلوگیری کرده، خطرات را هشدار دهند و راهنمایی‌های حیاتی ارائه دهند. از خطوط زرد هشداردهنده گرفته تا علائم قرمز ممنوعیت( خط کشی کارخانه و انبار) ، هر رنگ جایگاه مشخصی در استانداردهای HSE دارد. در این مقاله از ایمن ترافیک البرز، به بررسی قوانین و استانداردهای بین‌المللی و داخلی مرتبط با کاربرد رنگ‌ها در حوزه HSE می‌پردازیم تا روشن شود چگونه رنگ‌ها می‌توانند نجات‌بخش جان‌ها و حافظ سلامت انسان و محیط باشند.

 

قوانین رنگها در HSE

در سیستم HSE (ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست)، رنگ‌ها نقش کلیدی در انتقال سریع و مؤثر پیام‌های ایمنی دارند. برای ایجاد محیطی ایمن و استاندارد، استفاده از رنگ‌های مشخص با معانی یکسان در سراسر سازمان ضروری است. این قوانین عمدتاً بر اساس استانداردهای بین‌المللی مانند ISO 7010، OSHA، و ANSI Z535 تدوین شده‌اند. در ادامه، مهم‌ترین رنگ‌های کاربردی در HSE و مفاهیم هرکدام آورده شده است:

 

🔴 قرمز (Red)

مفهوم: خطر، توقف، ممنوعیت

کاربردها:

علائم آتش‌نشانی (کپسول آتش‌نشانی، جعبه‌های فایر باکس)

هشدار توقف فوری ماشین‌آلات

مناطق ممنوعه یا ممنوعیت انجام کار خاص

نکته ایمنی: قرمز فقط باید برای مواردی استفاده شود که خطر جدی وجود دارد تا حساسیت آن حفظ شود.

🟡 زرد یا زرد-مشکی (Yellow / Yellow-Black)

مفهوم: هشدار، احتیاط، احتمال خطر

کاربردها:

سطوح لغزنده

لبه‌های پله‌ها

مسیرهای عبور لیفتراک یا وسایل متحرک

نوارهای هشداردهنده (مانند نوار زرد-مشکی)

🟢 سبز (Green)

مفهوم: ایمنی، مسیر خروج، مجاز بودن

کاربردها:

تابلوهای نشان‌دهنده خروج اضطراری

محل جعبه کمک‌های اولیه

مسیرهای ایمن

نواحی بی‌خطر در شرایط اضطراری

🔵 آبی (Blue)

مفهوم: الزام، دستورالعمل‌های ایمنی

کاربردها:

الزام به استفاده از تجهیزات حفاظت فردی (مثلاً: «استفاده از کلاه ایمنی الزامی است»)

راهنماهای ایمنی و تابلوهای آموزشی

یادآوری مقررات در محل کار

⚫ سیاه و سفید (Black & White)

مفهوم: اطلاعات عمومی، مرزبندی و کنترل حرکت

کاربردها:

علامت‌گذاری خطوط عبور و مرور در محیط کار

تفکیک مناطق کاری از مناطق غیرکاری

🟠 نارنجی (Orange)

مفهوم: خطرات مکانیکی یا الکتریکی خاص

کاربردها:

هشدار درباره ماشین‌آلات خطرناک

علائم برق‌گرفتگی

هشدارهای محلی در مناطق کاری متحرک

نکات تکمیلی:

استفاده بیش از حد از رنگ‌های هشداردهنده (مخصوصاً قرمز و زرد) می‌تواند اثر بازدارنده آن‌ها را کاهش دهد.

همه کارکنان باید با معانی رنگ‌ها در محیط کار آشنا شوند؛ آموزش بخشی مهم از اجرای موفق این قوانین است.

رنگ‌ها باید به‌طور دوره‌ای بررسی و در صورت نیاز ترمیم شوند تا وضوح خود را حفظ کنند.

مقررات رنگ  ANSI براي ايمني صنايع

مقررات رنگ ANSI برای ایمنی صنایع بخشی از استاندارد ANSI Z535 هستند که توسط «مؤسسه استاندارد ملی آمریکا» (American National Standards Institute) تدوین شده و برای شناسایی سریع خطرات و اطلاع‌رسانی‌های ایمنی در محیط‌های صنعتی استفاده می‌شوند. در ادامه خلاصه‌ای از مهم‌ترین رنگ‌های ایمنی طبق ANSI Z535.1 آورده شده است:

 

🟥 1. رنگ قرمز (Red)

مفهوم: خطر جدی یا شرایط اضطراری

کاربردها:

تجهیزات آتش‌نشانی (مانند کپسول، جعبه آتش‌نشانی)

دکمه توقف اضطراری

علائم خطر مرگبار یا بسیار شدید

ویژگی: نشانه توقف فوری، ممنوعیت یا مقابله با وضعیت اضطراری است.

🟨 2. رنگ زرد (Yellow)

مفهوم: هشدار نسبت به خطر بالقوه

کاربردها:

خطرات مکانیکی

سطوح لغزنده

مناطق دارای ریسک سقوط یا برخورد

ویژگی: نیاز به احتیاط و دقت بالا در این مناطق وجود دارد.

🟧 3. رنگ نارنجی (Orange)

مفهوم: هشدار درباره قطعات خطرناک ماشین‌آلات

کاربردها:

پوشش یا محافظ ماشین‌آلات صنعتی

مناطق برش یا نقطه تماس ابزار متحرک

ویژگی: خطر فیزیکی مانند له‌شدن، گیر افتادن یا بریدگی را نشان می‌دهد.

🟩 4. رنگ سبز (Green)

مفهوم: وضعیت ایمن، راه‌حل یا کمک

کاربردها:

مسیرهای خروج اضطراری

تابلوهای کمک‌های اولیه

مناطق ایمن در مواقع اضطراری

ویژگی: نشانگر مسیر نجات یا محل امکانات درمانی و ایمنی است.

🔵 5. رنگ آبی (Blue)

مفهوم: اطلاع‌رسانی درباره اقدامات ایمنی یا الزام‌ها

کاربردها:

علائم الزام به استفاده از تجهیزات ایمنی (PPE)

هشدارهای غیر بحرانی

ویژگی: دستورالعمل‌هایی که باید رعایت شوند اما الزاماً هشداردهنده خطر فوری نیستند.

⚫⚪ 6. سیاه و سفید (Black & White)

مفهوم: استفاده برای راهنمایی عمومی و نشانه‌گذاری

کاربردها:

خطوط عبور، نشانه‌گذاری مسیرها

تفکیک مناطق مجاز و غیرمجاز در محوطه کار

✅ نکات مهم:

ترکیب رنگ و نماد (پیکتوگرام) طبق استاندارد ANSI Z535.2 باید در تابلوهای هشدار ایمنی رعایت شود.

رنگ‌ها باید از فاصله مناسب قابل تشخیص باشند.

استاندارد ANSI با استاندارد OSHA (سازمان ایمنی و بهداشت شغلی آمریکا) هم‌راستا طراحی شده است.

 

مقررات رنگ براي تشخيص لوله ها

مقررات رنگ برای تشخیص لوله‌ها در محیط‌های صنعتی و تأسیسات بر اساس استانداردهایی مانند ANSI/ASME A13.1 تعریف شده‌اند. این مقررات به منظور افزایش ایمنی، جلوگیری از اشتباهات خطرناک، و تسهیل تعمیر و نگهداری تدوین شده‌اند و مشخص می‌کنند که لوله‌هایی با مواد مختلف باید با رنگ‌های خاص و مشخصی علامت‌گذاری شوند. در ادامه، مهم‌ترین رنگ‌های استاندارد برای شناسایی نوع سیال یا گاز درون لوله طبق ANSI/ASME A13.1 آمده است:

 

رنگ‌های استاندارد برای تشخیص محتویات لوله‌ها:

 

رنگ زرد:

برای گازهای قابل اشتعال یا احتراق‌پذیر استفاده می‌شود.

مثال‌ها: گاز طبیعی، پروپان، هیدروژن.

رنگ قرمز:

مخصوص مایعات قابل اشتعال است.

مثال‌ها: بنزین، نفت سفید، روغن داغ.

رنگ نارنجی:

به مواد سمی، خورنده یا خطرناک اختصاص دارد.

مثال‌ها: اسیدها، قلیاها، کلر گازی.

رنگ سبز:

برای آب در هر نوع کاربردی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مثال‌ها: آب آشامیدنی، آب خنک‌کننده، آب فاضلاب.

رنگ آبی:

مخصوص گازها یا مایعات غیرخطرناک و غیرقابل اشتعال است.

مثال‌ها: هوای فشرده، نیتروژن، بخار بی‌خطر.

رنگ بنفش:

نشان‌دهنده مواد رادیواکتیو یا بسیار خطرناک است.

مثال‌ها: فاضلاب صنعتی خاص، پسماند رادیواکتیو.

رنگ خاکستری:

به بخار اختصاص دارد.

مثال‌ها: بخار اشباع، بخار داغ.

رنگ قهوه‌ای:

برای سوخت‌های مایع غیر قابل اشتعال استفاده می‌شود.

مثال‌ها: گازوئیل، روغن موتور.

رنگ سیاه:

برای سایر مواد خاص که در دسته‌بندی‌های بالا قرار نمی‌گیرند.

مثال‌ها: سیالات فرآیندی خاص، مواد سفارشی هر صنعت.

نحوه نمایش اطلاعات روی لوله:

برای خوانایی بهتر، طبق استاندارد باید از موارد زیر نیز استفاده شود:

فلش جهت جریان: نشان می‌دهد سیال به چه سمتی حرکت می‌کند.

برچسب‌گذاری متنی: روی نوار رنگی یا نزدیک آن باید نام ماده نوشته شود (مثلاً: "آب سرد"، "گاز طبیعی").

کنتراست بالا: رنگ نوشته باید با رنگ زمینه لوله تضاد کافی داشته باشد.

🛠 نکات اجرایی:

رنگ باید در فواصل منظم (مثلاً هر 3 تا 5 متر)، در نقاط اتصال، نزدیک به شیرآلات و محل عبور لوله‌ها از دیوار یا سقف تکرار شود.

در تأسیسات پیچیده، کدگذاری رنگی صحیح مانع از اشتباه مرگبار در تعمیرات یا عملیات صنعتی می‌شود.

در برخی صنایع خاص (مانند داروسازی یا پتروشیمی)، ممکن است مقررات تکمیلی و بومی نیز تعریف شود.

 

مقررات رنگ در كپسول ها (استاندارد BS)

مقررات رنگ در کپسول‌ها طبق استاندارد بریتانیایی BS EN 1089-3 (که جایگزین استاندارد قدیمی BS 349 شده)، برای شناسایی سریع و ایمن گازهای فشرده و کاهش خطرات ناشی از استفاده نادرست از سیلندرهای گاز تنظیم شده است. این استاندارد در صنایع مختلف از جمله پزشکی، آزمایشگاهی و صنعتی کاربرد دارد.

در ادامه، رنگ‌بندی استاندارد کپسول‌ها طبق BS EN 1089-3 به صورت متنی آورده شده است:

 

🎨 رنگ‌بندی استاندارد کپسول‌ها (BS EN 1089-3)

نکته مهم:

در این استاندارد، بدنه کپسول معمولاً به رنگ خاکستری روشن (RAL 7037) و شیر یا سرکپسول (shoulder) با رنگ مخصوص نوع گاز مشخص می‌شود. رنگ سرکپسول نشان‌دهنده نوع گاز داخل سیلندر است.

 

🟩 1. کپسول با سر سبز (اکسیژن – Oxygen)

رنگ سر: سبز روشن (RAL 6018)

محتویات: اکسیژن (O₂)

کاربرد: پزشکی، جوشکاری، تنفس مصنوعی

🔴 2. کپسول با سر قرمز (استیلن – Acetylene)

رنگ سر: قرمز (RAL 3000)

محتویات: گاز استیلن (C₂H₂)

کاربرد: جوشکاری، برش فلزات

🟡 3. کپسول با سر زرد (گازهای سمی و خورنده)

رنگ سر: زرد (RAL 1018)

محتویات: کلر، آمونیاک، سولفور دی‌اکسید

کاربرد: فرآیندهای شیمیایی خاص، ضدعفونی

🔵 4. کپسول با سر آبی (اکسید نیتروس – Nitrous Oxide)

رنگ سر: آبی آسمانی (RAL 5012)

محتویات: گاز خنده یا بی‌حس‌کننده (N₂O)

کاربرد: پزشکی (بیهوشی)، صنایع غذایی

🟤 5. کپسول با سر قهوه‌ای (هلیوم – Helium)

رنگ سر: قهوه‌ای (RAL 8008)

محتویات: هلیوم (He)

کاربرد: جوشکاری، بادکنک، تصویربرداری MRI

⚫ 6. کپسول با سر سیاه (نیتروژن – Nitrogen)

رنگ سر: سیاه (RAL 9005)

محتویات: نیتروژن (N₂)

کاربرد: آزمایشگاه‌ها، صنایع غذایی، سرمازا

⚫+🟢 7. کپسول با سر سیاه و حلقه سبز (هوای تنفسی – Breathing Air)

رنگ سر: سیاه با نوار سبز

محتویات: هوای فشرده تمیز

کاربرد: غواصی، آتش‌نشانی، تنفس در محیط‌های خطرناک

نکات ایمنی:

هرگز نباید فقط به رنگ بدنه کپسول اعتماد کرد؛ برچسب مشخصات محتویات نیز باید دقیق بررسی شود.

برخی کشورها ممکن است رنگ‌های محلی خاصی داشته باشند، اما در اتحادیه اروپا و بریتانیا، BS EN 1089-3 رایج است.

این رنگ‌ها به افزایش ایمنی هنگام حمل، ذخیره‌سازی و استفاده از گازهای فشرده کمک می‌کنند.

 

سخن پایانی

در محیط‌های صنعتی، رعایت اصول ایمنی تنها به استفاده از تجهیزات مناسب خلاصه نمی‌شود، بلکه آگاهی از نشانه‌ها، علائم و به‌ویژه کدهای رنگی استاندارد نقش حیاتی در پیشگیری از حوادث دارد. مقررات رنگ‌ها در HSE، اعم از علامت‌گذاری لوله‌ها، تجهیزات ایمنی، سیلندرهای گاز یا تابلوهای هشدار، زبان مشترکی میان کارکنان، تکنسین‌ها و مدیران ایمنی ایجاد می‌کند. این زبان بصری باعث تسریع واکنش در شرایط بحرانی، کاهش خطای انسانی و افزایش راندمان عملیاتی خواهد شد.

توجه مستمر به آموزش و اجرای صحیح این استانداردها، گامی مؤثر در مسیر ارتقای فرهنگ ایمنی در محیط کار است. بدون شک، رنگ‌ها فقط زیبایی بصری نمی‌آفرینند، بلکه ضامن جان انسان‌ها هستند.